Nóż kukri - jeden z tematów-rzeka, bogata historia, ogromna ilość faktów. Ten zapis w moim zeszycie nie będzie pretendował do super fachowego, encyklopedycznego opisu historii, rodzajów i sposobów używania tego noża. Zainteresowanych odsyłam do stron wielbicieli białej broni oraz fachowych portali (jednym z najlepszych jest jest strona  International Kukri Research and Historical Society  http://www.ikrhs.com/ ). Ale planując wyjazd do Nepalu wiedziałem, że będę chciał taki nóż tam kupić.
Nie interesowały mnie noże wykonywane na masową skalę dla turystów, które można nazwać "kukri-podobnymi" - jest ich pełno na straganach w Kathmandu czy Patan. Chciałem kupić nóż zrobiony
wg. tradycyjnych reguł, z zachowaniem wymiarów, wagi i użyciem odpowiednich materiałów zarówno samego noża jak i pochwy.

Około 120 kilometrów na zachód od Kathmandu leży miasto i okręg Gorkha - to z tego rejonu wywodzą się Gurkhowie, jedni z najwaleczniejszych wojowników w historii. Rejon Gorkha zamieszkują głównie  ludy Thapa, Magar, Gurung, i Rai. To z miasta Gorkha wyruszył na podbój i zjednoczenie Nepalu Prithivi Narayan Shah, największy król w historii Nepalu. "Kukri" albo "Khukuri" to z jednej strony  broń żołnierzy Gurkha. Z drugiej strony to także narzędzie używane do pracy np. przez nepalskich rolników. Rzecz najważniejsza - istnieje kilkanaście rodzajów kukri, o rożnym kształcie, budowie i przeznaczeniu. Każdy z modeli ma swoje tradycyjne parametry i cała sztuka polega na zachowaniu przy produkcji tradycyjnej "receptury". Fachowcy jednym rzutem oka rozpoznają z jakim modelem i typem kukri mają do czynienia. Deklarując więc chęć zakupu kukri trzeba się zdecydować jakiego modelu poszukujemy.


Ogólnie budowa we wszystkich modelach jest podobna. Kukri jest nożem z charakterystycznie wygiętym ostrzem i z rękojeścią tradycyjnie zrobioną z  miejscowego drzewa orzecha włoskiego zwanego "sattisal" (ale także z rogów bawoła indyjskiego lub czasem kości słoniowej). Trzpień ostrza może być umocowany w rękojeści na 2 sposoby: jeden rodzaj mocowania to tzw. "rat-tail" biegnie przez cała rękojeść, jest on w niej schowany i dodatkowo przymocowany na końcu rękojeści. Drugi rodzaj mocowania to tzw. "full flat", także biegnie przez całą rękojeść ale jest widoczny na jej brzegach i dodatkowo przenitowany oraz przymocowany głowicą na końcu rękojeści - to tzw. "panawal handle". Najstarsze typy rękojeści wykonywano wg. typu "rat-tail". "Panawal" zaczął być modny na początku XX wieku, lepiej mocował i zabezpieczał zwłaszcza długie ostrza. Każdy z modeli ma odpowiednio dobrana pochwę - po nepalsku "dap" - najczęściej zbudowaną z drzewa i obciągniętą bawolą skórą. Początkowo pochwa nie miała sprzączki (frog) i kukri było noszone jako wciśnięte za pas tkaniny oplatającej talię (tzw "patuka") - zresztą wielu rolników nosi tak kukri do dzisiaj. 






Dopiero Gurkowie służący w armii brytyjskiej zaczęli nosić kukri w pochwie przytwierdzonej sprzączką do pasa. Pochwa może być bogato zdobiona, podobnie zresztą jak i ostrze. Jedne z najładniej zdobionych pochodzą z rejonu Dhankuta. Kukri, które otrzymują żołnierze przechodzący na emeryturę (z pięknie zdobioną srebrną pochwą) nazywa się "Kothimoda khukuri". O ostrzach i ich rodzajach można napisać całą epopeję. Zmieniały one swój kształt przez wieki i różniły się wyglądem i wykonaniem w zależności od rejonu produkcji, warsztatu, przeznaczenia. Noże wytwarzane na wschodzie (Bhojpur) słyną z wielkości i grubości, podczas gdy jedno z najsłynniejszych ostrzy kukri - Sirupati - jest cienkie i smukłe. Ostrza z rejonu Salyan są także wąskie i długie. Kukri robione w XVIII i XIX wieku były dłuższe i bardziej wygięte.

Jedną z najistotniejszych cech kukri jest to, aby były lekkie ale trwałe.Kukri do codziennego użytku, niezależnie od rodzaju ma zwykle 40 - 45 cm całkowitej długości i waży pomiędzy 450-900 gramów. Większe noże są niepraktyczne w normalnym użytkowaniu i służą raczej do ceremonii i wyszukanych kolekcji. Jednym z czynników, który ma wpływ na ciężar  jest konstrukcja ostrza. Aby zredukować ciężar ostrza wykonywano w nim charakterystyczne wyżłobienie, tzw. fuller (w kowalnictwie narzędzie do wykonywania wyżłobień nazywa sie także "fuller"). Kukri mogą posiadać różną ilość wyżłobień: jedno - tzw. "anghola" (single fuller), dwa wyżłobienia - tzw. "dui chirra" (double fuller) lub trzy - tzw."tin chrra" (triple fuller). Dodatkowe wyżłobienia można spotkać także na grzbiecie ostrza - tzw. "aunulo bal" czyli "palec siły".

Charakterystyczne wcięcie na podstawie ostrza przy rękojeści nazywa się "cho" (albo "kauda", "kaura"). Różne znaczenie przypisuje się temu wcięciu - z jednej strony praktyczne, gdyż ostrze to chroni rękojeść przed płynąca po ostrzu krwią lub tłuszczem oraz wyznacza granice ostrzenia ostrza.
Z drugiej strony wcięcie to symbolizuje kopyto, ale także i wymiona krowy, świętego zwierzęcia którego nie wolno zabijać.

Kukri występuje zawsze w komplecie z dwoma małymi nożami, które maja oddzielne miejsce w pochwie: pierwszy to "chakmak" - nie jest w zasadzie nożem, ponieważ jego boki są tępe, służy on do ostrzenia i polerowania kukri (w zasadzie jest używany po każdym użyciu kukri). Drugi mały nóż w komplecie to "karda" - posiada bardzo ostry brzeg i służy do precyzyjnej obróbki np. zwierzyny, skóry ponieważ kukri jest za duży do takich zadań.



Kukri używane przez farmerów posiadają często dodatkowe narzędzia: dłuto, wycinak dziur, pincetę oraz.........przyrząd do czyszczenia uszu. W pochwie jest dodatkowa kieszonka na krzesiwo, monety lub zapałki. Taki farmerski kukri nazywa się Ganjawal. Trzpień biegnie przez całą rękojeść, waży około 850 gramów. Najczęściej spotykany jest na wschodzie Nepalu. I takiego właśnie kukri szukałem. Wynegocjowałem go i kupiłem w małym warsztacie w Patan (zdjęcia poniżej pokazują jak wygląda). Sam zakup zajął trochę czasu, przede mną Francuzi długo wybierali model najbardziej im pasujący. 





Istnieje kilka innych, bardzo znanych modeli kukri. Jednym z nich jest tzw. Service no.1, w który wyposażani są wszyscy żołnierze Gurkha na początku swojej służby wojskowej. Na nożu wyryta jest data rozpoczęcia służby, nóż ten noszony jest zarówno w czasie parad jak i regularnej służby. Jego kształt zmieniał się nieco przez lata - jednym z najbardziej znanych jest model "G15" zaprojektowany przez Til Bahadur Bishwakarma (TB BK). Innym znanym modelem, głównie używanym przy ceremoniach jest tzw. Service Ceremonial. Jeszcze innym popularnym modelem jest Bhjopure po raz pierwszy zaprojektowany w 1890 roku. Jest on trochę większy i cięższy niż Service 1. Znane i najstarsze modele to także Budhume, Chianpuri czy słynny Sirupati najbardziej rozpowszechniony na wschodzie wśród ludów Rai i Limbu.Są także modele w stylu maczety czy małych nożyków np. Kagas Kante. Nie brakuje pasjonatów i znawców kukri - warto poszperać po forach i fachowych poradnikach przed podjęciem decyzji o zakupie jednego z tych noży. 

                                                                           


17 sierpnia 2014
nóż Gurkhów, Ganjawal, kukri, khukuri,Ganjawala




← 4. Nepal: Kumari